සබරගමු පළාතේ, රත්නපුර දිස්ත්‍රික්කයේ, ඇඹිලිපිටිය ප්‍රාදේශීය ලේකම් කොට්ඨාසයේ, අටකළං කෝරළයේ, තඹගමු පත්තුවේ, සංඛපාල ග්‍රාම නිලධාරි වසමේ පිහිටා ඇති සංඛපාල රජමහ විහාරය යුග කිහිපයක නිර්මාණයක් ලෙස සඳහන් කිරීමට පුඵවන.
අනුරාධපුර යුගය
මහනුවර යුගය
මෑත යුගය
වශයෙන් ඒවා බෙදා වෙන් කිරීමට හැකිය.
මෙම සංඛපාල රජමහ විහාරය ප්‍රාග් ඓතිහාසික අතීතයකට උරුමකම් කියයි. අනුරාධපුර මුල් යුගයේ ආරම්භ වූ මෙහි කිරිමකු`ඵගොල්ල, හඳගිරිය, පිළිමඇද්ද ආර, යටිමල්කඩුව, බුදුගල, කූරගල, බඹරගල යනාදි ඓතිහාසික ස්ථාන රාශියක් විහාරස්ථානය වටා පිහිටා ඇති අතර, ස්ථාන කිහිපයක් පිහිටා ඇත්තේ මෙම විහාරස්ථානය තුළමය.
ලක්දිව එක්සත් කළ දුටුගැමුණු රජතුමා ලක් ඉතිහාසයේ එදා මෙදා තුර පහළ වූ අසහය දුනුවායාට ඇඹිලිපිටිය පල්ලේබැද්ද ප්‍රදේශයෙන් අක්කර 12000ක භූමී ප්‍රමාණයක් ගම්වරයක් ලෙස පුදන ලදී. එහි මෙතෙක් තමා සතු වු ජයසංඛය නිදන් කර ඵුස්සදේව විසින් සංඛපාල විහාරය ඉදිකරන ලදී. රත්නපුර සිට ඇඹිලිපිටිය දෙසට ගමන් කරද්දී පල්ලේබැද්ද කොළඹගෙ ආර ප්‍රදේශයේ දී හුදකලා කඳුවැටියක් අසල සංඛපාල රජමහ විහාරය පිහිටා ඇත. ඵුස්සදේව විසින් නිදන් කරන ලද ජය සංඛය අදටත් සංඛපාල රජමහ විහාරයේ ඇති බවට බොහෝ දෙනා විශ්වාස කරයි.
පාලි භාෂාවෙන් හක් ගෙඩිය හඳුන්වන්නේ සංඛ යනුවෙනි. සංඛය තැන්පත් කර වූ විහාරය යන අරුත් ඇතිව මෙම විහාරය සංඛපාල විහාරය ලෙස නම් කරන්නට ඇති බව සිතිය හැකිය. ඵුස්සදේව යෝධයාගේ ජය සංකේතය වශයෙන් සලකන හක් ගෙඩියේ ලාංඡනය වත්මන් ප්‍රධාන විහාරය පිහිටි ගල් ලෙනේ කොටා තිබෙන අයුරු දක්නට ලැබේ. එළාර දුටුගැමුණු යුද්ධයේ දී ඵුස්සදේව යෝධයා විසින් ජය ගොස් නඟන ලදැයි සලකන දක්ෂිණාවෘත හක්ගෙඩිය මෙම ගල මුදුනේ තැන්පත් කොට ඇතැයි යන විශ්වාසයක් ජනතාව තුළ පවති. සංඛපාල කඳු පාමුල පිහිටි පැරණි ගල්ලෙන් කිහිපයකින් 03ක් මේ වන විට බුදු මැදුරු වශයෙන් සකස් කර ඇත. ඵුස්සදේව රහතන් වහන්සේගේ භෂ්මාවශේෂ තැන්පත් කර ඉදිකරන ලදැයි සලකන දාගැබක් විහාරස්ථානයට කිලෝමීටර් 2ක් පමණ දුරින් ගල් තලාවක් මත ඉදිකර තිබෙන අයුරු දක්නට ලැබෙන අතර එම ස්ථානය අද ඵුස්සදේව සොහොන නමින් හඳුන්වයි. නිදන් හොරුන් විසින් විවිධ අවස්ථාවල මෙම දාගැබ විනාශ කර ඇති බැවින් එහි සත්‍යතාව සනාථ කර ගැනීම අසීරුය. මීට අමතරව තවත් ගරා වැටුණු දාගැබක් අද දක්නට ලැබෙන විහාරස්ථානයට ඉහළින් දක්නට ලැබේ. මෙය පසුකාලීනව නැවැත සංරක්ෂණය කර ඇත. 1985 වර්ෂයේ සංඛපාල ප්‍රදේශය ආශ්‍රිතව පුරාවිද්‍යා දෙපාර්තමේන්තුව විසින් ගවේෂණයක් සිදු කර ඇත. පොළොන්නරු යුගයේ රාජ්‍ය කළ මහා පරාක්‍රමබාහු, නිශ්ශංකමල්ල වැනි රජවරුන්ගේ සමයේ දී ද මෙම විහාරස්ථානය ප්‍රතිසංස්කරණය කළ බවක් කියැවේ.
සංඛපාල විහාර භූමිය තුළ කටාරම් සහිත ගල්ලෙන් රාශියක් ඇති අතර ඒවා ආරණ්‍යවාසී භික්ෂූන් වහන්සේලා භාවනායෝගීව වැඩ සිටි ආවාස කුටි බව කියැවෙයි. කාලයාගේ ඇවෑමෙන් නොයෙකුත් ආපදා වියවුල් නිසා මෙම ලෙන්වල වල් බිහි විය. සංඛපාල විහාරස්ථානය නැවැත ප්‍රතිසංස්කරණය කරන ලද්දේ කරතොට ධම්මාරාම හිමියන් විසිනි. ඉන් පසුව සංඛපාල විහාරයේ නැවැතත් වල් බිහි විය. පසු කලෙක කදුරුපොකුණේ සුමනජෝති හිමියන්ගෙන් පසුව මහගම සුමනතිස්ස හිමියෝ මෙහි භාරකාරත්වයට පත් වූහ. මේ කාලයේ දී ධර්ම ශාලාවත් සත්සති විහාරයත් සංඝාවාසයත් බෝධි ප්‍රාකාරයත් පියගැට පෙළත් ඉදි විය. ඉන්පසුව භාරකාරත්වය දැරූ අත්තුඩාවේ ගුණරතන හිමියන්ගේ යුගයේ දී ද විහාරස්ථානයේ විහාල දියුණුවක් ඇති විය.
ඉතිහාසය සමඟ බැඳී පවතින සංඛපාල විහාරය සංචාරකයන්ගේ මෙන් ම වන්දනාමාන කරන සැදැහවතුන්ගේ විශේෂ අවධානය දිනාගන්නා ලදී. පඩි සිය ගණනකින් යුක්ත පර්වතයකින් ද මේ විහාර භූමිය සමන්විත වේ. සංචාරකයන්ට, වන්දනාමාන කරන සැදැහවතුන්ට පමණක් නොවේ පරිසර ගවේෂකයන්ට ද මෙම විහාර භූමිය තෝතැන්නක් බඳුය. යුද ජයග්‍රහණයක උදාරත්වය මෙන් ම අභිමානවත් මහරහතන් වහන්සේලාගේ පහසින් පරම පවිත්‍ර වූ සංඛපාල රජමහ විහාරය අපගේ ඉතිහාසය වර්ණවත් කළ තවත් එක් ඓතිහාසික, පුරාවිද්‍යා වටිනාකමකින් යුක්ත පුද බිමකි.
